Historia koników polskich jest związana z tarpanem, którego wielu hipologów uważa za dzikiego przodka konia domowego. Do końca XVIII w. tarpany były sporadycznie spotykane na lesistych obszarach wschodniej Polski, Litwy i Prus. W stanie dzikim najdłużej przetrwały w puszczach litewskich, do 1780 r., kiedy je odłowiono i przekazano do zwierzyńca hrabiów Zamojskich w miejscowości Zwierzyniec k. Biłgoraja. Ponieważ nie przynosiły żadnej korzyści, ok. 1806 r. kazano je wyłapać i rozdano okolicznym chłopom.
Kiedy sto lat później podjęto badania, okazało się, że na tym terenie przetrwały prymitywne koniki w dużym stopniu przypominające dawne tarpany, o wzroście ok. 130 cm, umaszczeniu najczęściej myszatym z ciemną pręgą wzdłuż grzbietu i niekiedy pręgowaniem na kończynach. W połowie lat 20. XX w. zainteresował się nimi absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, późniejszy profesor Uniwersytetu Poznańskiego Tadeusz Vetulani. Na podstawie przeprowadzonych badań i obserwacji wysunął hipotezę, że spośród tarpanów żyjących na stepach wschodniej Europy wyodrębniła się odmiana leśna, która jeszcze w połowie XVIII w. bytowała na terenach Polski, Litwy i Prus. Odmiana stepowa tarpana zachowała się w stanie dzikim do połowy XIX w. na stepach czarnomorskich, na Ukrainie i w płd. Rosji. W okresie międzywojennym zorganizowano kilka ośrodków hodowlanych tych tarpanopodobnych koników: w 1923 r. w PSK w Janowie Podlaskim, a w 1928 w folwarku Dworzyszcze. W 1936 r. z inicjatywy prof. Vetulaniego założono w Białowieży rezerwat koników, którego celem było dokonanie restytucji tarpana leśnego.
Przed II wojną światową powstały jeszcze inne ośrodki koników polskich: w Deraźnem na Wołyniu, Łuce, Wacyniu pod Radomiem, Felinie pod Lublinem, a w czasie wojny w PINGW w Puławach. W wyniku działań wojennych większość koników zaginęła lub została wywieziona przez okupanta, a grupka ocalałych była przenoszona z miejsca na miejsce, aby pod koniec 1949 r. ostatecznie trafić do Popielna na Mazurach, gdzie uruchomiono dla nich stadninę. Ten nieliczny materiał hodowlany w większości był bez pochodzenia lub o bardzo płytkich rodowodach wywodzących się z tzw. grupy białowieskiej (rezerwat w Białowieży), inne określano jako grupę wołyńską (ze stadniny w Deraźnem) i puławską (z PINGW w Puławach) oraz pozostałych odszukanych po wojnie w terenie. Stadnina w Popielnie w 1955 r. została przekazana Polskiej Akademii Nauk, która kontynuowała prace hodowlane w grupie stajennej, podjęła się też hodowli koników w systemie rezerwatowym, przejmując w latach 1953-1954 grupę koników z rezerwatu białowieskiego. W niedługim czasie zaczęły powstawać inne państwowe stadniny i ośrodki, wokół których koncentrowały się pierwsze hodowle prywatne. W latach 90. zainteresowano się konikami także ze względu na walory użytkowe i możliwość chowu bezstajennego. Od lat 80. zaczęto również tworzyć nowe ośrodki hodowli rezerwatowej: w Roztoczańskim Parku Narodowym w Zwierzyńcu, w Zielonym Ostrowie na terenie rezerwatu „Siedem Wysp” k. Węgorzewa, w Biebrzańskim Parku Narodowym, na terenie Parku Krajobrazowego Dolina Baryczy k. Milicza i w Nadleśnictwie Kliniska k. Goleniowa.
WZORZEC RASY
Koniki polskie odznaczają się niskim wzrostem (wysokość w kłębie 130-140 cm). Maść myszata jest cechą rasową, dopuszczalne odcienie to jasno-, ciemno – i bułanomyszaty. Wzdłuż grzbietu przebiega ciemna pręga, pożądane są też formy pręgowania na kończynach lub innych częściach ciała, grzywa i ogon są całkowicie czarne lub z jasnymi włosami. Jakiekolwiek inne odmiany eliminowane są na drodze selekcji. Dzięki dzikim przodkom koniki polskie zachowały wiele specyficznych cech pierwotnych, stąd określenie konie prymitywne. Odznaczają się mocną budową, suchą konstytucją, grubą i silnie owłosioną skórą, jednak przy występujących czasem oznakach szlachetności. Pod względem budowy i typu można wyodrębnić osobniki nieco ordynarne, z dość dużymi głowami i krótkimi szyjami, i bar‑ dziej szlachetne, o niedużych, kształtnych głowach i stosunkowo długich szyjach, z wyraźniej zaznaczonym kłębem. Klatka piersiowa jest zazwyczaj dobrze ożebrowana i pojemna. Pożądany jest typ pokrojowy konia prymitywnego z obfitym uwłosieniem grzywy i ogona. Dopuszczalne są bardziej szlachetne głowy oraz niewielka rozbieżność przednich kończyn i szablastość tylnych. Koniki polskie wyróżniają się dobrym zdrowiem, długowiecznością, małymi wymaganiami paszowymi i środowiskowymi, odpornością na trudne warunki bytowania. Bardzo łatwo adaptują się do nowego otoczenia. Ich hodowla prowadzona jest w trzech systemach: stajennym, bezstajennym i rezerwatowym.
Koniki polskie występują na terenie całego kraju, największe skupiska hodowli są na terenie województw: wielkopolskiego, pomorskiego, warmińsko- mazurskiego, mazowieckiego, podlaskiego i dolnośląskiego (ponad 63% populacji a najmniejsze w świętokrzyskim. Liczebność koni tej rasy wzrasta nie tylko w Polsce, ale w całej Europie (Holandii, Niemczech, Francji, Belgii i Szwecji), gdzie znaczna część utrzymywana jest w rezerwatach.
Pod względem cech pokrojowych koniki polskie w większym stopniu są zbliżone do typu użytkowego zaprzęgowego, natomiast ich walory pokrojowe, łagodny charakter, przyjazny stosunek do człowieka i chęć do pracy sprawiają, że najczęściej są użytkowane wierzchowo zarówno przez dzieci, jak i dorosłych. Dzięki niskiemu wzrostowi, odpowiedniemu temperamentowi i łatwości nawiązywania kontaktu z człowiekiem są popularne w hipoterapii. Specyficzną formą użytkowania koników polskich jest ich wykorzystanie w ochronie krajobrazu, tj. zapobieganiu sukcesji roślin na otwartych terenach trawiastych. Zgryzając i wydeptując pędy młodych roślin oraz ogryzając korę z wyrośniętych już drzew, ograniczają ich sukcesję. Odgrywając rolę tzw. żywych kosiarek, służą kontroli wegetacji oraz pielęgnacji krajobrazu.
Źródło: „Rasy polskich koni” – wydawnictwo Polskiego Związku Hodowców Koni
